Opis materiału
Z przeprowadzonego w 2020 r badania wynika, że jeśli współpraca nauczycieli i wzajemne uczenie się były wartościami zakorzenionymi i ważnymi dla zespołu, to w trakcie edukacji zdalnej, stały się skuteczną pomocą w sytuacji kryzysu i zmiany wywołanej pandemią.
Wprowadzenie
We wrześniu 2020 r. Centrum Edukacji Obywatelskiej – wspólnie z zespołem badawczym Research Eye – przeprowadziło badanie wśród nauczycieli/ek i dyrektorów/ek, których szkoły korzystały na przestrzeni ostatnich kilku lat z różnych form wsparcia oferowanego w „Szkole uczącej się” (od jednorazowego i indywidualnego – warsztaty rad pedagogicznych i kursy internetowe po kilkuletnie programy całościowego rozwoju całej szkoły).
Przeprowadziliśmy cztery pogłębione wywiady online w zróżnicowanych grupach fokusowych.
Chcieliśmy dowiedzieć się, jak na kryzys wywołany pandemią zareagowały szkoły, z którymi współpracujemy w „Szkole uczącej się’, jak sobie ich nauczyciele i nauczycielki poradzili z edukacją zdalną, a dyrektorzy i dyrektorki – z jej organizacją. Interesowało nas również to, co było czynnikiem wzmacniającym, a co osłabiającym oraz na ile proponowane w „Szkole uczącej się” praktyki i koncepcje (rozproszone przywództwo, współpraca nauczycieli, ocenianie kształtujące) sprawdziły się w tym szczególnym okresie.
W badaniu przyglądaliśmy się m.in. kluczowym wartościom szkoły, roli dyrektora/ki, kulturze pracy szkoły, wdrażanym koncepcjom i praktykom pedagogicznym, warsztatowi nauczycieli/ek oraz współpracy z rodzicami. Istotnym wątkiem przeprowadzanych rozmów były: współpraca i uczenie się nauczycieli.
Jak współpraca nauczycieli pomagała w czasie edukacji zdalnej?
Z przeprowadzonego badania wynika, że w wielu szkołach uczących się (uczestniczących w całościowym rozwoju szkoły), współpraca nauczycieli i wzajemne uczenie się były wartością na tyle zakorzenioną w codzienności oraz ważną dla zespołu pedagogicznego, że nawet w trakcie edukacji zdalnej, mimo dystansu społecznego i prowadzenia lekcji w pierwszej fali epidemii głównie z domu, zostały zoperacjonalizowane do systematycznych, konkretnych praktyk, zachowań i działań i stały się skuteczną pomocą dla nauczycieli/ek i dyrektorów/ek w sytuacji kryzysu i zmiany wywołanej pandemią.
Podobne znaczenie miała rozwijana wcześniej w szkołach uczących się postawa otwartości. Z jednej strony – jako mechanizm regulujący zachowania interpersonalne – umożliwiała nauczycielom podczas pandemii łatwiejsze komunikowanie się z innymi nauczycielami, rodzicami, uczniami, z drugiej – jako składowa kompetencji uczenia się pozwalała lepiej przyswajać nowe narzędzia pracy zdalnej i adaptować się do nowej sytuacji.
Współpraca i uczenie się od siebie nawzajem zoptymalizowały zatem wysiłki nauczycieli, umożliwiły lepsze wykorzystywanie własnych zasobów do uczenia się oraz stosunkowo szybkie przygotowanie się do prowadzenia zajęć online. Choć warto zauważyć, że często współpraca – zwłaszcza w pierwszej fazie edukacji zdalnej – koncentrowała się na zaspokajaniu bieżących potrzeb związanych z organizacją procesu edukacyjnego.
Kiedy i gdzie współpracowali nauczyciele w czasie edukacji zdalnej
Z badania wynika, że współpraca i relacje w gronie pedagogicznym szkół uczących się w czasie edukacji zdalnej skupiały się wokół trzech obszarów:
- wzajemnego, codziennego wsparcia nauczycielek i nauczycieli (w tym w zakresie nauki obsługi nowych narzędzi)
- wymiany doświadczeń w stosowania różnych metod pracy w czasie edukacji zdalnej.
Były takie momenty i właśnie takie telefony, gdzie dziewczyny zaczynały opowiadać co wymyśliły, co robią i zaczęłyśmy się nakręcać razem, wspólnie, to przynosiło dobre owoce.
Ludzie potrafili właśnie te wszystkie ręce na pokład, jeden drugiemu pomagał. Nawet nie tyle w sensie technicznym tylko po prostu psychicznym, bo głównie to o to chodzi, żeby to jakoś trzymać. Jedna do drugiej dzwoniła, wyżalała się, druga też się wyżalała, byłyśmy po prostu w tym wszystkim razem.
Ja mam to szczęście, że pracuję w takiej grupie, w takim zespole, że zawsze się wspierałyśmy. Zawsze pomagałyśmy sobie ze wspólnymi materiałami, grupa była taka i jest do teraz rodzinna.
Rzadziej pojawiały się przykłady realizacji wspólnych projektów czy rozmów o skutecznym uczeniu się uczniów. Trzeba jednak wspomnieć, że były takie szkoły, w których kontynuowana była nawet praktyka obserwacji koleżeńskiej realizowanej online a dyrektor podejmował działania z obszaru nadzoru pedagogicznego (rozumianego jako wsparcie nauczyciela, nie kontrola).
W części szkół praktyka obserwacji koleżeńskich utrzymała się w czasie edukacji zdalnej – w Szkole Podstawowej nr 3 w Malborku nie zmienił się harmonogram obserwacji (także tych dyrektorskich). Kadra zarządzająca Zespołu Szkół Ogólnokształcąco-Technicznych zachodzi na wybraną część lekcji (do 5 minut) na zaproszenie nauczyciela, a dyrektorka prowadzi otwarte lekcje zdalne, by dzielić się swoim doświadczeniem i praktyką angażowania młodzieży w czasie zajęć online.
Pojawiały się też nowe, niestosowane do tej pory praktyki współpracy i komunikacji, wynikające z bieżących potrzeb – pojawiały się grupy na fb, przestrzenie do gromadzenia dobrych praktyk i pomysłów itp. Takie grupy ułatwiały bieżące dzielenie się doświadczeniami i dobrymi praktykami – często było to realne wsparcie w przygotowywaniu zajęć, rozwiązywaniu codziennych problemów oraz wsparcie emocjonalne
Giełda inspiracji. Nauczyciele, którzy „pewniej” czuli się w edukacji zdalną dzielili się z innymi swoimi materiałami. np. scenariuszami lekcji. Uczenie się od siebie nawzajem stawało się źródłem inspiracji i zaproszeniem do rozwoju dla innych, mniej w danym obszarze doświadczonych. Dużym zagrożeniem w sytuacji edukacji zdalnej byłaby „prywatyzacja” rozwiązań dydaktycznych i praktyk pedagogicznych.
Messenger, grupy na FB. Nauczyciele stwarzali sobie bezpieczne przestrzenie do wymiany doświadczeń i wspierania się w tym czasie. Często były to nieformalne grupy, funkcjonujące niezależnie od oficjalnych kanałów komunikacji w szkole.
Dziennik pokładowy. Wszystkie informacje odnośnie przepisów, procedur, a przede wszystkim bieżących zadań dyrektor szkoły podsumowywała i przesyłała w codziennym porannym mailu adresowanym do całego grona pedagogicznego. Początkowo bardziej formalny, „newsletter” z biegiem czasu zmienił się w bardziej swobodną narrację. Zdaniem nauczycieli tej szkoły to przyczyniło się nie tylko do wzmocnienia zespołu, ale także do uwspólnienia wiedzy. Praktyka demokratycznego dostępu do informacji była dużym wsparciem dla nauczycieli oraz dawała im poczucia bezpieczeństwa.
Wybrane szkoły podejmowały współpracę w zakresie przygotowania, prowadzenia i organizacji zajęć edukacyjnych oraz szkolnych wydarzeń. Taki sposób organizacji zajęć zdalnych zwiększał poziom motywacji uczniów dzięki atrakcyjnej formule i treści zajęć, oraz był okazją do współpracy nauczycieli uczących różnych przedmiotów.
Zajęciowy mix. W jednej ze szkół pierwsze tygodnie edukacji zdalnej upłynęły pod znakiem bloków tematycznych. Dyrektorka razem z nauczycielami ułożyła plan, w którym uczniowie uczestniczyli w zajęciach międzyprzedmiotowych (różne przedmioty zgrupowane w blok tematyczny np. plastyka z informatyką, muzyka z matematyką).
Podzieliliśmy zajęcia w bloki tematyczne, (…) matematycy mieli figury geometryczne, a na muzyce mieli jazz, no to sobie pomyślałam improwizacja figur geometrycznych i tak poszło. Rozkręciliśmy się z wymyślaniem, (…) i zobaczyliśmy, że coś fajnego się zadziało dla dzieciaków. (…) To bardzo pomogło też w odciągnięciu ich od złych informacji, mieli zaprzątniętą głowę czymś innym.
Ważne było zachowanie „ducha” szkoły poprzez różnego rodzaju wspólne działania wykraczające poza realizację bieżącego planu zajęć. Nauczycieli spajała chęć pokazania, że „szkoła żyje”, a jej istotą są ludzie i relacje między nimi. Takie działania sprzyjały integracji społeczności szkolnej, rozwijaniu relacji, wzmacnianiu poczucia że szkoła „żyje”. Była to też próba przeniesienia do przestrzeni online kształtujących szkolną społeczność szkolną społeczność pozalekcyjnych funkcji szkoły.
Szkoła – zdalna, ale wciąż wspólnota. W wybranych szkołach, w których przed pandemią działało kółko teatralne zorganizowane zostały przedstawienia teatralne online. Powróciły “imprezy okolicznościowe” – np. przygotowane przez uczniów (przy wsparciu różnych nauczycieli) wydarzenie online z okazji Dnia Matki. Dbano też o kontakt – nie tylko ten formalny – z rodzicami. W jednej ze szkół zespół nauczycieli skoordynował i nagrał filmik z podziękowaniami dla rodziców za współpracę w czasie zdalnego nauczania.
Co pomaga rozwijać współpracę nauczycieli?
Szkoły uczące się – w czasie edukacji zdalnej – rozwijały współpracę i wzajemne uczenie się na zasobach i doświadczeniach posiadanych przed czasem edukacji zdalnej.
Czynnikami wzmacniającymi były:
- wcześniej wypracowane dobre relacje w gronie pedagogicznym (”zgrany zespół”),
- dyrektor dający przestrzeń do działania i inicjatywy (transparentność, partycypacja) oraz tworzący bezpieczną atmosferę do podejmowania “nie systemowych” działań,
- regularna komunikacja i pozostawanie w kontakcie wszystkich nauczycieli i nauczycielek (oficjalne i nieformalne spotkania),
- wspólnie zdefiniowany i zakomunikowany cel (określony lub przeformułowany w związku z nowym kontekstem)
- wypracowane wcześniej (przed pandemią) i sprawdzone praktyki współpracy nauczycieli i nauczycielek.
Jeśli praktyka współpracy nauczycieli i wzajemnego uczenia się były mocno zakorzenione w kulturze pracy szkoły, szkolna społeczność zachowała większą odporność na kryzys rozumianą jako „możliwość skutecznej realizacji głównych wartości i celów, szkoły – wspierania rozwoju i zapewnienia efektywnego uczenia się wszystkim uczniom i uczennicom szkoły – niezależnie od okoliczności zewnętrznych i potencjalnych kryzysów.” Więcej o odporności szkoły pisze Jędrzej Witkowski w tekście Odporność społeczności szkolnej na kryzys i jej wzmacnianie.
Budowaniu tej odporności sprzyjały: wcześniejsze doświadczenia szkół we współpracy, rozwijanie kultury wzajemnego wsparcia pomiędzy nauczycielami, w tym zapewnienie dostępności rozwiązań technologicznych oraz kompetencji w zakresie ich wykorzystania, skuteczne animowanie współpracy pomiędzy nauczycielami, ponowne przepracowanie elementów programu kluczowych dla dalszej nauki uczniów oraz wspólne działanie na rzecz rozwijania metod budujących samodzielność i samosterowność uczniów w procesie uczenia się.
Bibliografia:
Źródłem informacji i dobrych praktyk było badanie dot. edukacji zdalnej w szkołach uczących się zrealizowanego na zlecenie Centrum Edukacji Obywatelskiej przez zespół badawczy Research Eye we wrześniu 2020 roku.
Artykuł powstał w ramach programu “Szkoła ucząca się”.
