Projekt badawczy
Projekt badawczym stawia na badanie, analizowanie i sprawdzanie zjawisk i problemów, które można zaobserwować za pomocą różnego typu narzędzi. Do najczęściej używanych narzędzi należą: obserwacje, ankiety, wywiady, doświadczenia, eksperymenty.
Metody, techniki, narzędzia badawcze
Metody gromadzenia danych dzielimy na ilościowe i jakościowe.
Metody ilościowe odpowiadają na pytania typu: Ile? Jak często? Polegają na gromadzeniu i analizowaniu danych liczbowych. Pozwalają wnioskować na temat częstotliwości występowania analizowanego zjawiska. Techniką zbierania danych jest zazwyczaj ankieta. Oczywiście, zawsze możemy skorzystać też z innych dostępnych danych. Narzędziem zaś nazwiemy opracowany kwestionariusz ankiety, który wykorzystamy w badaniu.
Metody jakościowe natomiast służą znalezieniu odpowiedzi na pytania co? jak? dlaczego? Ich zastosowanie pozwala na opisanie oraz zrozumienie badanych problemów. Często dane jakościowe ułatwiają interpretację danych liczbowych. Przykładowymi technikami gromadzenia danych jakościowych są: obserwacja, wywiad, analiza dokumentów. Narzędziem w tym przypadku nazwiemy, przykładowo, arkusz obserwacji, scenariusz wywiadu, różnorodne graficzne formy zbierania opinii, plan przeprowadzenia doświadczenia lub eksperymentu.
Realizacja projektu badawczego
Kluczowe jest to, aby oddać projekt badawczy w ręce uczniów, pozwolić im wyciągnąć własne wnioski, a nawet popełnić własne błędy. Tylko wtedy uczniowie mają szansę przejść przez pogłębione nauczanie, a zdobyte dzięki projektowi wiedza, umiejętności i strategie rozumowania staną się przepustką do prawdziwej, ugruntowanej i przede wszystkim zapamiętanej wiedzy oraz sprawności radzenia sobie z coraz bardziej złożonymi problemami.
Etapy pracy projektowej
Każdy projekt składa się z powtarzalnych etapów i chociaż oczywiście działania uczniów w poszczególnych fazach pracy mogą być zupełnie inne, etapy muszą następować po sobie w określonej kolejności. Uczniowie powinni pracować zespołowo, dzieląc się zadaniami i współpracując w zespole badawczym. Tutaj właśnie dostrzegamy najważniejszą rolę opiekuna-nauczyciela, który pomaga zachować strukturę realizacji działań i czuwa nad współpracą w zespole uczniów.
Planowanie
Na tym etapie konieczne jest podjęcie przez nauczyciela kilku kluczowych decyzji:
- jakie treści podstawy programowej będą realizowane,
- czy uczniowie będą realizowali projekty przedmiotowe czy interdyscyplinarne, angażujące kilku nauczycieli.
Warto zacząć od mniejszych i krótszych projektów, a następnie przejść do bardziej złożonych, wymagających więcej wytrwałości, umiejętności organizacyjnych i wysiłku.
Warto szukać tematów powiązanych z pozaszkolnymi codziennymi doświadczeniami uczniów i odnoszą się do rzeczywistych i obserwowalnych problemów i zjawisk.
Ważne, by uczennice i uczniowie postrzegali postawiony przed nimi problem jako interesujące i angażujące wyzwanie, np. mogą zastawiać się, dlaczego tylko określone gatunki ptaków przylatują do ustawionego w szkolnym ogródku karmnika, czy obmyślać sposoby ograniczenia zużycia wody w szkole czy w mieście.
Wybór tematu projektu badawczego jest trudny, ale nie oznacza to, że należy z tego procesu wyłączać uczniów i od razu proponować im gotowy temat. Bardzo obniży to ich motywację do pracy i uczenia się. Proponujemy przedstawienie uczniom różnych tematów do wyboru w ramach zagadnienia, które chcemy zrealizować metodą projektową. Możemy też wcześniej porozmawiać z nimi o tym, co uważają za interesujące w dziedzinie nauczanego przez nas przedmiotu.
Problem badawczy to swoiste pytanie bądź pytania, na które będziemy poszukiwali odpowiedzi, aby uzyskać wiedzę, przykładowo, na temat istnienia, przejawów, cech czy definicji danego zjawiska (pytania typu: „W jaki sposób…?” „Od czego zależy…?”, „Co wpływa…?” „Jak to działa?”). Mogą kierować nas również ku próbom wyjaśniania określonych zagadnień (pytania typu: „Dlaczego…?”, „Co sprawia, że…?”). Mogą też odnosić się do efektów określonego działania, skutków, warunków skutecznego działania czy też celowości podejmowanych aktywności (pytania typu: „Co się stanie…? Jaki skutek będzie miło…?”).
Pamiętajmy, aby problem badawczy był jak najbardziej interesujący dla uczniów, ale jednocześnie warto zadbać o to, aby dawał możliwość posłużenia się wiedzą z wielu przedmiotów.
Ważną rolę w projekcie badawczym odgrywają pytania, które nauczyciel lub nauczycielka będzie zadawać uczniom i uczennicom (tzw. pytania wiodące) oraz te, które w trakcie pracy projektowej uczniowie sformułują samodzielnie. Warto więc na etapie przygotowawczym opracować zestaw takich pytań, dążąc równocześnie do tego, by jak najwięcej pytań zadawali sami uczniowie.
Warto zastanowić się, czy rzeczywiście można będzie w drodze przeprowadzonych działań dojść do rozwiązania zadanego pytania. Nie warto stawiać pytań zbyt obszernych, ale też nie powinny być to wąskie pytania, zaczynające się od „czy…”, w których zadaniem uczniów miałaby być wyłącznie odpowiedź twierdząca lub przecząca.
Należy zadbać o precyzję i jasność wypowiedzi.
Ważne, aby pytanie wynikało wprost z problemu badawczego, który przyjęliśmy jako główny problem w naszym projekcie.
Inicjując prace nad postawionym problemem badawczym, nauczyciele wskazują też często źródła informacji, z których uczniowie będą mogli korzystać. Zależny nam bardzo na jak największej uczniowskiej samodzielności związanej z wyszukiwaniem, krytyczną analizą oraz selekcjonowaniem informacji. Jednak, w przypadku pierwszych doświadczeń uczniów związanych z pracą nad problemem badawczym można im taką listę podstawowych sugerowanych źródeł zaproponować.
Kolejnym zadaniem na etapie przygotowań jest określenie ram organizacyjnych pracy projektowej, a więc z jednej strony – czasu ich trwania, a z drugiej – formy pracy uczniów: czy tylko podczas lekcji przedmiotowych, czy także podczas dodatkowych zajęć, czy w domu. A może w trakcie danego dnia lub kilku dni zrezygnujemy z tradycyjnych lekcji wyłącznie na rzecz działań projektowych.
Następną ważną rzeczą jest określenie, czy będą to projekty zespołowe, czy indywidualne. Bardzo zachęcamy do postawienia na projekty realizowane w grupach. Rozwijanie umiejętności współpracy to jedna z największych korzyści, jakie uczniowie wynoszą z pracy metodą projektu.
Należy pamiętać o ustaleniu ogólnych zasad pracy, które możemy przedstawić uczniom w formie tzw. kontraktu. Dobrze, jeśli kontakt taki każdy uczeń podpisze, zgadzając się tym samym na jego warunki. Warto też określić sposób dokumentowania przez uczniów pracy nad projektem. Może to być np. teczka projektu, dziennik projektu, czy też przygotowany przez nauczyciela formularz.
Kolejną rzeczą, którą koniecznie musimy opracować, są zasady oceniania pracy uczniów. Bardzo ważne jest to, aby kryteria i sposób oceny były im znane, zanim przystąpią do działań projektowych.
Ostatnią czynnością etapu przygotowań jest przekazanie uczniom i omówienie z nimi wszystkich informacji. Podstawowe informacje dotyczą:
- tematu projektu,
- celów projektu sformułowanych w języku uczniów,
- proponowanego problemu badawczego lub problemów badawczych do wyboru,
- sugerowanych źródeł informacji,
- Propozycji możliwych do wykonania utworów/dzieł końcowych, np. prezentacja multimedialna, interaktywna infografika, wystawa plakatów, gra edukacyjna, prototyp – model itp.,
- ram czasowych,
- sposobów i terminów konsultacji,
- kryteriów i zasad oceny,
- propozycji treści kontraktu.
Kontrakt zaproponowany uczniom przed podjęciem pracy projektowej nie musi być długi. Dajmy też uczniom prawo do jego negocjowania, uszczegóławiania bądź zmiany. Poczucie podmiotowości przy tworzeniu wszelkich zasad postępowania sprawia, że chętniej uznajemy je za własne.
Realizacja projektu badawczego
Pierwszym działaniem jest utworzenie grup, w których uczniowie będą pracować (jeśli nie są to projekty indywidualne). Warto, by dobrali się w grupy samodzielnie, choć może też im pomóc nauczyciel. Wskazane jest, aby osoby łączyły się ze sobą nie tylko według kryterium wzajemnej sympatii, ale też uwzględniając różnorodność umiejętności i zainteresowań członków grupy.
Na tym etapie uczniowie powinni zastanowić się nad następującymi kwestiami:
- Jaki problem badawczy mamy do rozwiązania?
- Na jakie pytania będziemy poszukiwać odpowiedzi lub jakie pytania powinniśmy zadać?
- Jakich zasobów potrzebujemy?
- Jak przedstawimy wyniki naszej pracy („dzieło” końcowe)?
- Jakie konkretne czynności będziemy mieć do wykonania i co będzie świadczyło o tym, że je wykonaliśmy?
- Jakie terminy wykonania wyznaczamy dla poszczególnych czynności?
- Jak podzielimy się zadaniami?
Zadania nauczyciela sprowadzają się na tym etapie do roli konsultanta oraz osoby, która organizuje dzieciom przestrzeń do samodzielnej i bezpiecznej pracy. Na koniec należy oczywiście przedyskutować z każdą z grup cały wypracowany plan. Trzeba zadbać o to, by koncepcja działań była realistyczna, sprawiedliwa i spójna. Nie należy jednak narzucać uczniom konkretnych zmian.
Na tym etapie podstawowym zadaniem nauczyciela jest zapewnienie uczniom możliwości realizacji zaplanowanych przez nich działań oraz monitorowanie ich pracy.
Nauczyciel pełni też rolę eksperta, czyli osoby konsultującej z uczniami merytoryczne kwestie projektu. Staje się też tutorem dla swych uczniów, dbając o ich motywację i wspierając w pokonywaniu ewentualnych trudności.
Analiza źródeł, zbieranie informacji o badanym problemie
W projekcie badawczym zanim rozpoczniemy dokładne analizy i badania warto przeanalizować różne dostępne źródła. Polecamy krytyczne czytanie przez uczniów treści dostępnych w różnych materiałach (nie tylko tymi polecanymi przez nauczyciela) i zachęcanie do dzielenia się swoimi wątpliwościami. W ten sposób budzimy ich ciekawość poznawczą i zachęcamy do rzeczywistego zaangażowania.
Po przeanalizowaniu źródeł uczniowie mogą postawić hipotezę, określić zmienne i wskaźniki, które będą dla nich szczególnie pomocne w działaniach.
Postawienie hipotezy w oparciu o wiedzę, którą udało się zdobyć
Jednym z większych wyzwań dla uczniów w pracy nad projektem badawczym jest sformułowanie hipotezy/hipotez, które następnie będą weryfikować. Hipoteza to nic innego, jak przypuszczenie odnoszące się do pewnej prawidłowości, którą obserwujemy.
Prowadzenie badań własnych
Badania to weryfikowanie postawionych hipotez, czyli sprawdzenie, czy dana hipoteza jest prawdziwa i jeśli tak – pokazanie jakie dowody o tym świadczą. Służyć temu mogą zmienne i wskaźniki, które są niezwykle ważnymi elementami składowymi projektów badawczych.
Zmienne, to najprościej mówiąc, różne elementy lub czynniki, które należy zbadać, aby rozwiązać postawiony przez uczniów problem. Wartości natomiast, odnoszą się do zmiennych określając ich stopień, skalę, ilość lub jakość. Wskaźnik wartości musi być więc łatwo sprawdzalną wielkością, na podstawie której wyciągamy wnioski potrzebne do rozwiązania problemu badawczego. Warto także pamiętać o tym, aby liczba zmiennych (różnych elementów do zbadania) nie była zbyt wielka i uczniowie mogli poradzić sobie z przeanalizowaniem zdobytych wyników.
Ważna dla uczniów jest też informacja, że nie jest błędem, jeśli postawiona hipoteza okaże się nieprawdziwa. Wartość ma umiejętność udowodnienia tego faktu, a następnie udokumentowania przyjętej drogi rozumowania oraz aktywności, które doprowadziły do takiego wniosku.
Analiza zebranych wyników
Końcowym etapem pracy badawczej jest analiza zebranych wyników i wyciągnięcie wniosków ze wszystkich przeprowadzonych badań. Efektem prac nad projektem badawczym jest sformułowanie diagnozy zjawiska, czyli zweryfikowanie postawionej na wstępie pracy hipotezy.
Warto zadbać o odpowiednią oprawę prezentacji efektów pracy projektowej. Można można zaprosić dyrekcję, innych gości, zadbać też o obecność uczniów z innych klas. Taka publiczna prezentacja własnych dokonań jest dla wielu dzieci wyzwaniem, łączącym się z niemałym stresem. Z drugiej strony rozwija sprawności komunikacyjne, umiejętność precyzyjnego wyrażania własnych myśli, a także prezentowania efektów własnej pracy.
Ewaluacja pracy
Wyniki/rezultaty projektu muszą zostać poddane analizie. Warto przeanalizować, które części pracy można uznać za sukcesy, które za trudności, a może nawet porażki. Z każdego z nich najważniejsze są wnioski, jakie zostaną wyciągnięte przez uczniów. Pamiętajmy, że częściej bardziej uczące są porażki i trudności niż sukcesy.
Ocena pracy projektowej uczniów
Kryteria oceny projektów musimy opracować i przedstawić uczniom już na etapie przygotowania, zanim podejmą oni projektowe aktywności. Bardzo ważne jest to, aby w ocenianiu nie skupiać się tylko na końcowej prezentacji, lecz starać się ocenić także cały przebieg pracy uczniów. Dobrą praktyką jest również uwzględnianie w procesie oceniania oceny koleżeńskiej i samooceny uczniów.
Są szkoły, gdzie ocena prac projektowych przyjmuje wyłącznie formę informacji zwrotnej, bez przydzielania punktów, a następnie oceny wyrażonej stopniem. W innych uczniowie otrzymują tradycyjne oceny szkolne. Warto te zasady omówić na radzie pedagogicznej, a następnie wprowadzić je do WZO.
Najistotniejsze są kryteria oceny i jej dokonywanie w sposób obiektywny, rzetelny, wspierający. Warto zwrócić uwagę, by przyjęte kryteria odnosiły się zarówno do etapu planowania, realizacji, jak i końcowej prezentacji.
Przykładowe kryteria oceny i samooceny dzieci mogą wyglądać tak:
- Zaangażowanie w prace projektowe (wychodzenie z inicjatywą, wyszukiwanie, selekcjonowanie danych i informacji, formułowanie hipotez, proponowanie aktywności zmierzających do weryfikacji hipotezy).
- Współpraca z innymi członkami zespołu (udzielanie pomocy lub zwracanie się z prośbą o pomoc, udział w podejmowaniu decyzji, poczucie odpowiedzialności za wyniki pracy zespołu).
- Rzetelność (wartość merytoryczna, językowa, estetyczna wykonywanej pracy)
- Systematyczność i terminowość (systematyczna realizacji przydzielonych zadań, dotrzymywanie terminów).
Sposoby pozyskiwania informacji - propozycje dla uczniów
Badanie ankietowe polega na wypełnianiu ankiet przez wybraną grupę badawczą. W ankiecie znajdują się pytania mające sprawdzić, jakie wartości przyjmują określone wskaźniki.
Wywiad to badanie polegające na przeprowadzeniu rozmów z osobami z grupy badawczej. Wywiad nie powinien stawać się odmianą ankiety – nie trzeba zadawać wszystkim rozmówcom tych samych pytań. Chodzi o to, żeby w wyniku rozmów pozyskać interesujące nas informacje. Poza odpowiedziami na pytania, ich źródłem mogą być zachowania rozmówców, sposób mówienia, natężenie głosu, etc.
Obserwacja jest badaniem polegającym na obserwowaniu zjawiska. Przed przystąpieniem do prowadzenia obserwacji trzeba jednoznacznie określić, co jej będzie podlegać. W trakcie obserwacji badacz powinien notować, co się dzieje. W obserwacji notatki badacza zawierają dane, które później będą analizowane. Ważne jest, by obserwator pozostawał „niewidoczny” – by nie wpływał na bieg zdarzeń.
Eksperyment polega na wywołaniu jakiegoś zjawiska i obserwacji jego przebiegu. Można powiedzieć, że eksperyment to prawie obserwacja, z tą różnicą, że w eksperymencie badacz oddziałuje na badanych. Do przeprowadzenia eksperymentu mogą (ale nie muszą) okazać się potrzebne dwie osoby: bezstronny obserwator i czynnik oddziałujący na otoczenie.
Jest działaniem, które łączy w sobie cechy zarówno eksperymentu, jak też obserwacji. Służy dokonaniu szczegółowej obserwacji jakiegoś zjawiska, z jednoczesną weryfikacją wiedzy zdobytej na wcześniejszych etapach pracy projektowej. Uczniowie poddają tu krytycznej analizie zdobyte wcześniej informacje i weryfikują je na drodze obserwacji zjawisk wynikających z przeprowadzonego doświadczenia.
Badanie dokumentów służy analizowaniu różnych źródeł opisujących poszczególne wartości zmiennych określonych w projekcie. Należy ją wyraźnie odróżnić od analizy źródeł przed postawieniem hipotezy w pracy nad projektem. Badając dokumenty, analizujemy je pod kątem założonej już do realizacji hipotezy i skupiamy się na zbieraniu informacji z dokumentów na temat poszczególnych wartości zmiennych do zbadania.
Podejście to polega na wykorzystywaniu, do porządkowania informacji dotyczących danego zjawiska, konkretnie wyodrębnionych wartości, które zostały zdobyte w wyniku spisanych i zanotowanych obserwacji. Takie badania warto wykorzystywać szczególnie w końcowym etapie pracy projektowej, gdy chcemy doprowadzić do wyciągnięcia wiarygodnych wniosków i postawić jednoznaczną diagnozę analizowanego problemu.
Szczególnie przydatna w projektach, w których w których trudno o analizy statystyczne. Polega na podzieleniu problemu badawczego na mniejsze czynniki i zbadaniu każdego z nich indywidualnie. Wyniki uzyskane podczas tej analizy zostają ponownie połączone w wyniku konstrukcji logicznej, pozwalającej na znalezienie nowego rozwiązania problemu badawczego lub nowego ujęcia tego problemu w niekonwencjonalny, nie brany pod uwagę wcześniej sposób.